در اکتبر، ژاپن نخستوزیر زن خود، ساناِ تاکایچی، را بهدست آورد. این صعود بهعنوان یک لحظهٔ پیشگامانه برای زنان ژاپنی شناخته شد، اما برخی نگرانند که سیاستهای محافظهکارانه او نتواند وضعیت نابرابری جنسیتی کشور را تغییر دهد.
یک نکته است که حامیان و مخالفان او هر دو به آن اعتقاد دارند: ژاپن به حضور زنان بیشتری در موقعیتهای رهبری، چه در عرصهٔ تجارت و چه در دولت، نیاز دارد.
این کشور نسبت به سطح بالای توسعهٔ اقتصادیاش، برابری جنسیتی بسیار کمی دارد. امسال در شاخص شکاف جنسیتی مجمع جهانی اقتصاد، در میان ۱۴۸ کشور، مقام ۱۱۸امامترین را بهدست آورد.
این امر آن را بهبدترین عملکرد در میان ۳۸ کشور عضو سازمان همکاری و توسعهٔ اقتصادی (OECD) که اقتصادهای آزاد و دمکراتیک هستند، تبدیل کرده است.
دولت ژاپن هدفی تعیین کرد تا تا سال ۲۰۲۰، ۳۰٪ از نقشهای رهبری در تمام بخشهای جامعه توسط زنان بهدست آید، اما در پایان همان سال، این جدول زمانبندی بهصورت ساکتانه یک دهه به تعویق افتاد. در حال حاضر، نسبت رهبری زنان در بخش کسبوکار تنها ۱۱٫۱٪ است.
اما تغییر بهتدریج در حال رخ دادن است.
BBC Business Daily: ارتقای رهبران زن در ژاپن
“ژاپن در واقع کار بسیار خوبی در افزایش مشارکت زنان در بازار کار انجام داده است,” میگوید یومیکو موراکامی، همبنیانگذار MPower Partners، اولین شرکت سرمایهگذاری خطرپذیر تحت رهبری زنان در ژاپن. شرکتهای VC در شرکتهای نوپا سرمایهگذاری میکنند.
درصد زنان ۱۵ تا ۶۴ ساله که شاغل هستند، در طول ۱۵ سال گذشته بهصورت پیوسته افزایش یافت؛ در اوایل دهه ۲۰۱۰، این مقدار از میانگین OECD فراتر رفت و امسال به بیش از ۷۷٪ رسید. این عدد بالاتر از ۷۰٪ ثبتشده در ایالات متحده است.
پیشنهاد جمعیت سالمند و کمبود نیروی کار در ژاپن، یافتن شغل با پرداخت برای زنان را به یک ضرورت اقتصادی برای کشور تبدیل کرده است.
خانم موراکامی همچنین به مداخلات کلیدی سیاستی بهعنوان یک عامل مهم اشاره میکند؛ برای مثال، اقدام دولت برای کاهش فهرست انتظار مهدکودکها، طوری که مادران جوان بتوانند سریعتر به نیروی کار بازگردند.
اما یک نکته وجود دارد – بر اساس نظرسنجی دولتی ۲۰۲۴، زنان در ژاپن بهطور متوسط فقط ۷۰ تا ۸۰٪ دستمزد همتایان مرد خود را دریافت میکنند.
این مسأله هدفی است که خانم موراکامی و همبنیانگذارانش درصدد تغییر آن هستند. صندوق WPower شرکتشان منحصراً بر حمایت از بنیانگذاران زن و کسبوکارهای توانمندسازی زنان تمرکز دارد.
“فرداهایبنیانگذاران زن یا اقلیت واقعاً جالب و برجسته هستند,” میگوید خانم موراکامی. “اما شاید آنها به همان سطح دسترسی به سرمایه که بنیانگذاران مرد دارند، دست نیابند؛ این وضعیت فرصتهایی برای ما (سرمایهگذاران) ایجاد میکند.”
دولت کلانشهر توکیو برای نیمی از سرمایه این صندوق تأمین کرد، در حالی که مابقی سرمایه از شرکتهای بخش خصوصی تأمین شد.
خانم موراکامی میگوید میزان علاقهای که دریافت کردند، تشویقکننده بود. اما او هشدار میدهد که «محیط بسته (مردانه)» در جامعه سرمایهگذاری خطرپذیر گستردهٔ ژاپن، برای کارآفرینان زن دستیابی به سرمایهگذاری یا حتی دسترسی به اطلاعات را دشوار میکند.
“صنعت سرمایهگذاری خطرپذیر بهنوعی بسیار بسته است. اگر داخل این شبکه باشید، یعنی اندرونی، این امر عالی است؛ چون با همه در ارتباط هستید و اطلاعات بهسرعت منتشر میشود.”
“اما اگر اهل این دایره نباشید، بسیار دشوار است – اطلاعات زیادی بهدست نمیآورید. تعداد زنان بنیانگذاران بهسختی قابلتوجه است.”
“و بهعلت عدم وجود جرم بحرانی، آنها واقعاً بخشی از هسته این دهکدهٔ کوچک استارتاپ نیستند. بنابراین، بهنظر من باید جرم بحرانی را ایجاد کنیم.”
عدم تعادل جنسیتی – کارآفرینان زن و مردانی که چک مینویسند – منجر به موارد آزار جنسی نیز شده است. بر اساس نظرسنجی ۲۰۲۴، بیش از نیمی از کارآفرینان زن گزارش دادند که در سال گذشته با آزار جنسی مواجه شدهاند.
این موضوع در ژاپن توجه رسانهای فزایندهای پیدا کرده است؛ چندین قربانی گزارش کردهاند که به تجاوز جنسی متعرض شدهاند یا تحت فشار قرار گرفتهاند تا خدمات جنسی را در قبال سرمایهگذاری عرضه کنند. وزارت اقتصاد، تجارت و صنعت در آگوست ۲۰۲۵ نظرسنجی دولتی برای ارزیابی دامنه این مشکل اعلام کرد.
Startup Lady یک سازمان حمایتی است که بر بنیانگذاران زن شرکتها تمرکز دارد – و ایمنی یک نگرانی کلیدی است. موئکو سوزوکی این سازمان را همراه با شرکای تجاریاش ده سال پیش تأسیس کرد، زمانی که دریافتند یک خلاء حمایتی در ژاپن برای کارآفرینان زن در همه ملیتها وجود دارد.
“ما شروع کردیم به این فکر که باید فضایی امن برای زنان ایجاد کنیم و همچنین محلی برای اجتماع کارآفرینان زن، گفتگو دربارهٔ کسبوکار، آرامش ذهنی و ایجاد ذهنیت مناسب داشته باشیم,” میگوید خانم سوزوکی. “ما میخواستیم مکانی بسیار، بسیار امن برای کارآفرینان زن در ژاپن بسازیم، حتی اگر ژاپنی نباشند.”
امسال، آنها با یک دولت محلی در توکیو همکاری میکنند تا مجموعهای از سخنرانیها و کارگاهها دربارهٔ موضوعاتی از جمعآوری سرمایه تا نحوهبستن قرارداد برگزار کنند، همراه با جلسات مشاورهٔ یکبهیک و فرصتهای شبکهسازی.
تا کنون، این برنامهها بیشتر کارآفرینان زن غیر ژاپنی را جذب کردهاند تا کارآفرینان زن ژاپنی. خانم سوزوکی میگوید که هنوز کمبود الگوهای زنانه در ژاپن برای الهام بخشیدن به نسلهای جوان وجود دارد.
استریوتایپهای جنسیتی همچنان در آموزش ادامه دارد. این کشور یکی از کمترین درصدهای دانشآموزان زن در رشتههای STEM (علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات) نسبت به سایر کشورهای OECD دارد.
در دانشگاه توکیو، که یکی از معتبرترین مؤسسات تحصیلی ژاپن است، تنها ۲۰٪ از دانشجویان دوره کارشناسی زن هستند و پژوهشگران نیز بهاندازهٔ کمتری حضور دارند.
برای مقابله با این مشکل، دانشگاه برنامهای بهنام UTokyo Gender Equity #WeChange را در سال ۲۰۲۲ راهاندازی کرد. هدف این است که نسبت اعضای هیئت علمی زن را از ۱۶٪ در سال ۲۰۲۲ به ۲۵٪ تا پایان سال تحصیلی ۲۰۲۷ ارتقا دهد.
برای تحقق این هدف، به دپارتمانهایی که اعضای هیئت علمی زن جذب میکنند، یارانهای ارائه میشود؛ در برخی موارد هزینههای استخدامی تا سه تا پنج سال تحت پوشش قرار میگیرد. تا به امروز این نسبت به حدود ۱۸٪ افزایش یافته است.
پروفسور کاوری هیاشی، معاون علمی اجرایی دانشگاه توکیو که پیشگام این ابتکار است، میگوید پیشرفتها آهسته اما قابلتوجه بودهاند.
او هشدار میدهد که مشکل این است که همچنان با جامعهای محدود از نامزدهای کافی مواجهاند. گاهی بهطور فعال دختران از پیگیری رشتههای STEM یا ورود به دانشگاه توکیو منع میشوند.
برای مقابله با این تعصب جنسیتی در مراحل اولیه، دانشگاه برنامههای آگاهیرسانی برگزار میکند و دانشجویان زن را به مدارس خود میفرستد تا دربارهٔ زندگی در دانشگاه صحبت کنند و بهعنوان الگوهای نقشآفرینی عمل کنند.
بدون شک، قابلتوجهترین الگوی زنانه در ژاپن، نخستوزیر تازه منتخب ساناِ تاکایچی است که سرپرست حزب لیبرال دمکراتیک (LDP) ژاپن است.
برخی صعود او را بهعنوان شکستن سقف شیشهای تحسین کردهاند، در کشوری که نسبت به همتایان OECD خود، توانمندسازی سیاسی زنان بهطرز چشمگیری کم است.
اما دیگران نقاط ضعفهای دیدگاههای محافظهکارانه او را سرزنش میکنند؛ برای مثال، مخالفت او با پیشنهادی قانونی که به زنان اجازه میدهد پس از ازدواج نام خانوادگی جداگانهای داشته باشند. آنها نگرانند که تغییر زیادی رخ ندهد.
“من میفهمم که برخی از ایدهٔ اینکه یک زن میتواند نخستوزیر شود، تشویق میشوند، اما فکر نمیکنم این به تحقق سیاستهای برابری جنسیتی منجر شود,” میگوید فعال جوان موموکو نوجو.
اما در کشوری که سعی دارد درهای بیشتری برای رهبران زن در تمام بخشها باز کند، نمیتوان از اهمیت انتخابات ساناِ تاکایچی چشمپوشی کرد.
چه برخی او را الگو میدانند و چه نه، پیشینهای ایجاد شده است که نشان میدهد زنان در ژاپن میتوانند در بالاترین سطوح رهبری حضور یابند.
