جشنواره فیلم ونیز
چه روزی بهتر از هالووین برای نقد دنباله‌ای بر شاید بزرگ‌ترین فیلم ترسناک تمام دوران. نه، منظورم فیلم هالووین و دنباله‌های بی‌شمار و تمام‌نشدنی‌اش نیست، بلکه فیلم جن‌گیر محصول ۱۹۷۳ است؛ فیلمی که با ۱۰ نامزدی اسکار از جمله بهترین فیلم (و کسب دو جایزه)، همچنان رکورددار بیشترین نامزدی برای یک فیلم ترسناک در تاریخ این مراسم است (و بله، من سکوت بره‌ها را فیلم ترسناک نمی‌دانم) و هنوز هم بهترین است. با نگاهی به گذشته، شاید این فیلم هرگز نباید گرفتار تب دنباله‌سازی می‌شد، اما هالیوود آن زمان با دیدن موفقیت پدرخوانده: قسمت دوم و سپس آرواره‌ها، نتوانست در برابر این وسوسه مقاومت کند.
در سال ۱۹۷۷، در کمال وحشت ویلیام فریدکین، کارگردان جن‌گیر، کمپانی برادران وارنر، جان بورمن را متقاعد کرد تا وظیفه ساخت دنباله‌ای با عنوان جن‌گیر ۲: مرتد را بر عهده بگیرد. این فیلم قرار بود داستان ریگن جوانِ تسخیرشده را ادامه دهد که حالا بزرگ‌تر شده و با شیاطین جدیدی مبارزه می‌کند. گفته می‌شود لیندا بلر برای بازگشت به این نقش ثروت هنگفتی دریافت کرد، اما الن برستین هوشمندانه از آن دوری کرد. مستند جدیدی با نام بورمن و شیطان در بخش معتبری از جشنواره فیلم ونیز در ماه سپتامبر به نمایش درآمد و از آن زمان به دنبال پخش‌کننده‌ای است تا بتواند به صورت گسترده دیده شود.
اینکه هیچ‌کس هنوز این مستند استثنایی ساختۀ دیوید کیتریج را برای پخش انتخاب نکرده، گیج‌کننده است و باعث می‌شود فکر کنم که این فیلم هم به نوعی نفرین شده، درست همان‌طور که در زمان تولید گفته می‌شد فیلم اصلی جن‌گیر نفرین شده است. این مستند نه تنها سرگرم‌کننده است، بلکه یک درسنامۀ عالی در مورد صنعت فیلم‌سازی، چه در گذشته و چه در حال، به شمار می‌رود و به راحتی یکی از بهترین فیلم‌هایی است که تا به حال درباره ساختن – و خراب کردن – یک فیلم دیده‌ام. اگر نتواند به اکران سینمایی برسد، قطعاً یک سرویس استریم یا حتی بهتر از آن، شبکۀ ترنر کلاسیک موویز (Turner Classic Movies)، باید آن را پخش کند و به مردم اجازه دهد این فیلم را درباره فیلمی ببینند که هیچ‌کس (حداقل در آن زمان) نمی‌خواست ببیند. بگذارید بورمن حداقل برای این فیلم، فرصتی که شایسته‌اش است را به دست آورد.
WTFilms
کیتریج تمام مستند را بر پایۀ مصاحبه‌ای جذاب و روشنگرانه با خودِ ستاره اصلی، یعنی بورمن، بنا کرده است. بورمن که اکنون ۹۲ ساله است، هفت سال پیش برای این مصاحبه نشست. در این مستند نه تنها با داستان درونی ساخت جن‌گیر ۲: مرتد آشنا می‌شویم، بلکه نگاهی به بسیاری از فیلم‌های دیگر کارنامۀ چشمگیر او نیز می‌اندازیم؛ کارنامه‌ای که با فیلم موزیکال سیاه‌وسفید اگه می‌تونی ما رو بگیر (با نام دیگر داشتن یک آخر هفته وحشی) با حضور گروه موسیقی دیو کلارک فایو در سال ۱۹۶۵ آغاز شد؛ فیلمی که به دلیل مقایسۀ نادرست با گروه بیتلز و فیلم شب‌زنده‌داری با بزن و بکوب، شکست خورد. او به سرعت با ساخت فیلم کالت محبوب پوینت بلنک با بازی لی ماروین به موفقیت رسید و سپس فیلم‌هایی مانند جهنم در اقیانوس آرام با حضور ماروین و توشیرو میفونه، و زاردوز، یکی دیگر از آثار کالت محبوب با بازی شان کانری در یک لنگ، را ساخت. او در سال ۱۹۷۲ برای فیلم درخشان بازماندگان که یک سال پیش از جن‌گیر اکران شد، مورد توجه اسکار قرار گرفت و بعدها در دهه ۸۰ با خاطرات خود از جنگ جهانی دوم در فیلم امید و افتخار بار دیگر به اسکار بازگشت. اما در این میان، جن‌گیر ۲ در سال ۱۹۷۷ قرار داشت؛ فیلمی بلندپروازانه و از نظر فنی پیچیده که به گفتۀ خودش، به خاطر عنوانش به بیراهه رفت – این فیلم در واقع باید صرفاً مرتد نامیده می‌شد. مشکل اینجا بود که برادران وارنر به آن ارتباط با فیلم اصلی نیاز داشت، پول زیادی به بلر پرداخت می‌کرد و می‌خواست دنبالۀ گاو شیرده‌اش را با تمام قوا بازاریابی کند.
فیلمنامه که به نام ویلیام گودهارت ثبت شده اما در طول تولید بارها توسط روسپو پالنبرگ بازنویسی شد، با بازی بلر، ریچارد برتون در نقش کشیشی که در مورد مرگ جن‌گیر اصلی، مکس فون سیدو، تحقیق می‌کند، لوئیز فلچر که به تازگی برای فیلم دیوانه از قفس پرید برنده اسکار شده بود، و جیمز ارل جونز که در لباس ملخی به نام کوکومو ظاهر شد، ساخته شد. بلر با نظرات هوشمندانه‌ای درباره فیلم و دلایل حضورش در آن ظاهر می‌شود (داستان رقص استپ او در نقش ریگن سرگرم‌کننده است) و فلچر (که سال گذشته درگذشت) نیز در مصاحبه‌ای بسیار جالب می‌گوید که واقعاً فیلمنامه را درک نکرده اما به هر حال با آن همراهی کرده است. این مستند یکی از آخرین حضورهای او در سینماست و به او تقدیم شده است.
برادران وارنر
جای تعجب نیست که او در فهم فیلمنامه مشکل داشته، زیرا بخش عمده‌ای از نقش او به سر و کله زدن با دستگاهی مضحک به نام «همگام‌ساز» (Synchronizer) که روی سر بلر (و به طور برجسته در تبلیغات) قرار گرفته بود، و نبرد با پازوزو (واقعاً در موردش نپرسید) مربوط می‌شود. فیلمسازانی چون مایک فلنگن و کارین کوساما از دیگر مصاحبه‌شوندگان هستند که به وفور در مستند حضور دارند و در واقع از فیلمی دفاع می‌کنند که در نیم قرن گذشته از زمان اکرانش، طرفدارانی برای خود پیدا کرده است. باید اعتراف کنم که من هرگز در زمان اکران به تماشای جن‌گیر ۲: مرتد نرفتم، چون بازخوردها آن‌قدر بد بود که از آن صرف‌نظر کردم – آن هم منی که تقریباً همه‌چیز را می‌دیدم.
بورمن با یادآوری فوق‌العاده‌اش از تمام وقایع پیرامون فیلم، امیدهایش برای آن و به خصوص ناامیدی عمیقش پس از اکران، کلید موفقیت این مستند است. فیلم در طول تولید تا حدی نفرین شده بود؛ وقتی شن به صورت او پاشید و او با تب شدید در بیمارستان بستری شد، تولید فیلم برای چند هفته متوقف شد. بهترین خاطره مربوط به پیش‌نمایش فیلم در پاسادنا است، جایی که تماشاگران که انتظار یک جن‌گیر دیگر را داشتند، با دیدن صحنه‌های فیلم شروع به خنده‌هایی غیرقابل کنترل کردند. آن‌ها در نهایت متوجه شدند که مدیران استودیو در ردیف‌های عقب نشسته‌اند و وقتی آن مدیران سعی کردند بی‌سروصدا سالن را ترک کنند، تماشاگران خشمگین آن‌ها را در خیابان دنبال کردند.
بورمن در اولین نمایش – که تمام بلیت‌هایش در روز افتتاحیه در سینمای ویلیج وست‌وود فروخته شده بود – حضور یافت و با چشمان خود دید که فیلم با مخاطبی که کمپین بازاریابی برادران وارنر جذب کرده بود، ارتباط برقرار نمی‌کند. مردم پس از تماشای یک سانس، به کسانی که در صف سانس بعدی بودند می‌گفتند که از دیدن فیلم منصرف شوند. بورمن تصمیم گرفت در حین اکران، فیلم را دوباره تدوین کند، چندین دقیقه از آن را حذف کرد و آن را منسجم‌تر ساخت تا منطقی‌تر به نظر برسد. اما فایده‌ای نداشت: جن‌گیر ۲: مرتد یک فاجعه بود که تنها چند هفته پس از موفقیت غیرمنتظره و عظیم جنگ ستارگان اکران شد. زمان‌بندی بد، و البته فیلمی بد.
از زمان اکران آن، فیلم‌های جن‌گیر دیگری، چه مرتبط و چه غیرمرتبط با فیلم اصلی، ساخته شده‌اند – ظاهراً سرنوشت غم‌انگیز جن‌گیر ۲: مرتد دیگر فیلمسازان را از ورود به این عرصه منصرف نکرد. جدیدترین آن‌ها، فیلم ناامیدکننده جن‌گیر: مؤمن محصول ۲۰۲۳ بود که برستین را برای بازگشت وسوسه کرد، اما منتظر هیچ دنباله‌ای برای آن نباشید، هرچند که ظاهراً برنامه‌هایی برای آن وجود داشت.
به نظر می‌رسد این اولین دنباله محصول ۱۹۷۷، توسط برخی از طرفداران که اهداف بورمن را تحسین می‌کنند، در حال بازنگری است (یک منتقد مجله تایم که در مستند با او مصاحبه شده، از طرفداران فیلم است) و هر دو نسخه اصلی و نسخه بازتدوین‌شده کارگردان بر روی دیسک بلوری موجود است. مستند بورمن و شیطان ساختۀ کیتریج، همراهی بی‌نقص برای کسانی است که می‌خواهند تمام این فیلم‌ها را پشت سر هم تماشا کنند، بنابراین امیدواریم به زودی با یافتن یک خریدار مناسب، به مخاطبان گسترده‌ای دست یابد. این مستند یک جواهر است.
عنوان: بورمن و شیطان
جشنواره: ونیز (بخش کلاسیک‌ها)
کارگردان: دیوید کیتریج
بازیگران: جان بورمن، لیندا بلر، لوئیز فلچر، مایک فلنگن، کارین کوساما، جو دانته
شرکت فروش: WTFilms
مدت زمان: ۱ ساعت و ۵۲ دقیقه
